“ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ” – Φιλοσοφικό σημείωμα του Νίκου Ταβουλάρη

«ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ» (Κλεόβουλος ο Ρόδιος)

Μια από τις γνωστότερες ρήσεις της αρχαίας ελληνικής σκέψης είναι και εκείνη ενός από τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας, του Κλεόβουλου του Ρόδιου. Στην πολύ γνωστή αυτή αποφθεγματική φράση ο περίφημος σοφός επισημαίνει, ότι σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας διανοητικές, ατομικές, κοινωνικές και πάσης άλλης φύσεως, είναι άριστο, τουτέστιν ωφέλιμο και χρήσιμο να υπάρχει Μέτρο. Τι είναι λοιπόν το Μέτρο το οποίο εάν το έχουμε θα πράττουμε άριστα;
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος στην μακρόχρονη εξελικτική πορεία του διαμορφώθηκε μέσω της φυσικής επιλογής σε τρία βασικά μέρη. Αυτά είναι του ενστίκτου, του συναισθήματος και της διάνοιας (Ερπετικός, Παλαιοθηλαστικός και Νεοθηλαστικός εγκέφαλος). Έτσι, λοιπόν, οι άνθρωποι σκέφτονται και συμπεριφέρονται ανάλογα με τον βαθμό που ο κάθε ένας επηρεάζεται από το αντίστοιχο μέρος του εγκεφάλου του. Για το λόγο αυτό έχουμε διαφορετικούς χαρακτήρες και ποικίλες αντιδράσεις. Υπάρχει ο ανθρώπινος τύπος του συναισθηματικού ανθρώπου που αντιδρά άμεσα και έντονα στα ερεθίσματα που δέχεται, αλλά συναντάμε και τον τύπο του ανθρώπου που αντιδρά ηπιότερα και με ψυχραιμία. Βέβαια, δεν είναι ο στόχος του σύντομου αυτού σημειώματος να αναλύσει διεξοδικά τις αιτίες και τους μηχανισμούς της ανθρώπινης συμπεριφοράς, εξάλλου είναι αδύνατον σε τόσο σύντομη τοποθέτηση, απλά αναφέρονται ως εργαλείο για την περαιτέρω προσέγγιση του θέματός μας. Φυσικά οι αποφάσεις και οι δράσεις του ανθρώπου είναι συνισταμένη των τριών αυτών τμημάτων του εγκεφάλου και ανάλογα με τον βαθμό που επηρεάζει κάθε ένα από αυτά, διαμορφώνεται και το είδος των αποφάσεων του ατόμου.
Ο σοφός Κλεόβουλος ο Ρόδιος λοιπόν επισήμανε ότι, όταν μπορούμε να έχουμε μια ισορροπημένη συνλειτουργία των τριών μερών του εγκεφάλου μας (της ψυχής κατά τον Πλάτωνα όπως αναφέρει στην παραβολή του άρματος με το μαύρο, το άσπρο άλογο και τον Ηνίοχο), τότε οι αποφάσεις μας και οι πράξεις μας θα είναι άριστες. Εν κατακλείδι, μάς προτρέπει να αποφεύγουμε τις ακραίες αντιδράσεις. Ο Πλάτων θα μας πει, στο μνημειώδες σύγγραμμα του «Περί Δικαίου» γνωστότερο ως «Πολιτεία», ότι Δίκαιο είναι το ωφέλιμο για την Πολιτεία και κατ’ επέκταση για τον πολίτη και εν τέλει ο Αριστοτέλης με βάση το «Μέτρον» θα ορίσει την «Αρετή» ως τη Μεσότητα, δηλαδή τη συμπεριφορά εκείνη η οποία είναι σε ίση περίπου απόσταση από την ακραία υπερβολή και την τέλεια έλλειψη.
Στο σημείο αυτό είμαι υποχρεωμένος να επισημάνω ότι δυστυχώς όπως και πολλές άλλες φράσεις της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, το ρητό αναφέρεται εσφαλμένα και ως «Παν μέτρον άριστον», που φυσικά δεν έχει καμία σχέση με το πραγματικό! Μάλιστα σημαίνει ακριβώς το αντίθετο από αυτό που μας προτρέπει το πραγματικό ρητό και απηχεί σε κάποιο βαθμό τις θέσεις των σοφιστών και όχι των φιλοσόφων!
Κατά καιρούς έχει εκφραστεί η θέση ότι όταν λειτουργεί κάποιος με το δικό του μέτρο, ανάλογα με τις ιδιότητες ή τις ανάγκες του, τότε αυτό το «Μέτρον» είναι δυνατόν να διαφέρει και κατ’ αυτόν τον τρόπο δικαιολογείται η προσθήκη «Παν» στο ρητό. Τούτο ασφαλώς και δεν έχει ισχυρό έρεισμα αποδοχής, επειδή ούτως ή άλλως δεν ειπώθηκε από τον Κλεόβουλο, αλλά και επειδή δεν είναι δυνατόν το «Μέτρον» να προσαρμόζεται κατά το δοκούν, γιατί με αυτόν τον τρόπο, δεν θα είχαμε ποτέ σφάλμα και όλες οι ενέργειες μας θα απόβαιναν σωστές και ωφέλιμες, πράγμα που φυσικά έχει στην πράξη αποδειχτεί ότι δεν ισχύει! Η κλίμακα του φυσικού μεσόκοσμου στον οποίον διαβιούμε μας δίνει για κάθε σκέψη, στάση και ενέργειά μας τον προσδιορισμό των τριών σημείων που είναι απαραίτητα για να οριστεί το «Μέτρον», δηλαδή την ακραία υπερβολή, την τέλεια έλλειψη και εξ αυτών, τον προσδιορισμό κατά προσέγγιση της Μεσότητας, όπως χαρακτηριστικά μάς λέγει ο Αριστοτέλης στον ορισμό της Αρετής «Ωρισμένη λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν».
Η φιλοσοφία έχει αξία όταν μπορεί να γίνει κατανοητή και ωφέλιμη για το ευρύ κοινό, στον σκοπό αυτό έγινε η προσέγγιση σε ένα θεμελιώδες απόφθεγμα της αρχαίας ελληνικής σκέψης. Φυσικά στο σύντομο αυτό σημείωμα ασφαλώς και δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθεί λεπτομερώς το θέμα, αλλά θεωρώ ότι είναι χρήσιμο να επισημανθεί η πραγματική έννοια του ρητού, ώστε να μη γίνεται σύγχυση και να χρησιμοποιείται στην καθημερινότητα του πολίτη, ως ίσως το σημαντικότερο διαχρονικά εργαλείο σκέψης και συμπεριφοράς.

 

Νίκος Ταβουλάρης

Ποιητής – Πεζογράφος  – Δοκιμιογράφος

Μέλος του Φιλολογικού Συλλόγου “Παρνασσός”

 

 

Επί – Λόγου – Φιλοσοφία – Λεύκωμα – Μάιος 2020