“ΟΡΙΑ ΚΑΙ ΡΗΞΕΙΣ”  της Αντωνίας Παυλάκου – Εκδόσεις 24γράμματα – Αθήνα,2023

Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών 

11 Ιουνίου 2023

της Τζούλιας Πουλημενάκου 

  Θα ξεκινήσω την ομιλία μου με μια μικρή ανάλυση των ανθρώπινων ορίων και τη χρησιμότητά τους στη ζωή μας, για να σας οδηγήσω με έναν τρόπο δικό μου στην κεντρική ιδέα του βιβλίου που παρουσιάζουμε σήμερα, έτσι ώστε όσοι το αναζητήσουν να ξέρουν εκ των προτέρων τη σημαντικότητά του. Πάντα στη ζωή μας οριζόμαστε από τα όρια και κινούμαστε σύμφωνα με τον χαρακτήρα μας, τις συνθήκες της ζωής μας και τον κοινωνικό μας περίγυρο. Η ζωή του ανθρώπου είναι απρόβλεπτη και νομίζω ότι αυτό το ξέρουμε όλοι μας πάρα πολύ καλά. Πάντοτε έχει την πορεία της, η οποία ξεκινάει από κάπου και σταματάει κάπου. Τα όρια, λοιπόν, μάς καθοδηγούν και μας καθορίζουν μέχρι πού πρέπει, ή πού θέλουμε να φτάσουμε. Έτσι, όταν ξεκινάμε μια πορεία στη ζωή μας, στη σκέψη μας, παντού αυτή η πορεία των ορίων που έχουμε θέσει, μας ακολουθεί. Αν θέλουμε να πάμε παραπέρα, αν θέλουμε να βρούμε το ανέφικτο – όπως λέει ο ποιητής -, πρέπει αυτά τα όρια να τα διαρρήξουμε. Βρισκόμαστε, λοιπόν, σε μια πρόκληση, από τη μία πλευρά υπάρχουν τα όριά μας τα οποία είναι δικά μας, εσωτερικά ή εξωτερικά, εκούσια ή ακούσια, φυσικά ή πνευματικά, συναισθηματικά ή όποιας άλλης φύσεως, και από την άλλη, η θέλησή μας να προχωρήσουμε πιο κάτω, να σαλπάρουμε στο πέλαγος, στο άγνωστο. Στο χέρι μας είναι, άλλωστε, να οπλίσουμε την ψυχή μας, το μυαλό μας με πρίμο αγέρα και ανθεκτικά ιστία και να ταξιδέψουμε σ’ ένα ταξίδι με ένα καράβι το οποίο θα περάσει πέρα απ’ τον ορίζοντα. Παρομοιάζω την προοπτική του κάθε ανθρώπου στη ζωή με αυτή του θαλασσοπόρου, όταν θέλει να ξεπεράσει τον εαυτό του. “Όρια και ρήξεις”, λοιπόν, το νέο βιβλίο της φιλολόγου Αντωνίας Παυλάκου, από τις Εκδόσεις 24γράμματα, όπου η συγγραφέας μέσα από προσωπικά ή μη βιώματα και τη φαντασία της, οδηγεί τους ήρωες και τις ηρωίδες της στο να δοκιμάσουν τα όριά τους και τέλος να τα ξεπεράσουν. Κι όταν καταφέρνουν να τα ξεπεράσουν, φτάνουν στην αυτοπραγμάτωση. Δηλαδή, επέρχεται μια εσωτερική ισορροπία ως αποτέλεσμα των πνευματικών και ψυχοσωματικών δυνατοτήτων του ανθρώπου. Αυτό η συγγραφέας το έχει καταφέρει σε μέγιστο βαθμό, μέσα από τα κείμενα των 26 διηγημάτων τής συλλογής και πετυχαίνει αυτό ακριβώς, οι ήρωές της να φτάσουν στην αυτοπραγμάτωση, όπως θα λέγαμε και διαφορετικά στην αυτοδικαίωση.

      Θα ήθελα, εδώ, να μου επιτρέψετε να κάνω μία αναφορά και να επαινέσω την εξαιρετική επιλογή του συγκεκριμένου εξωφύλλου που κοσμεί το βιβλίο, την ελαιογραφία του Gustav Klimt, του 1913 με τίτλο“The Virgins”. Η ελαιογραφία αυτή είναι ένα κλασικό αριστούργημα μοντέρνας τέχνης του αυστριακού συμβολιστή ζωγράφου, έργο το οποίο φιλοτέχνησε 5 χρόνια πριν από τον θάνατό του σε ηλικία 51  ετών και παρουσιάζει γυναικεία πρόσωπα καθώς και τα σώματά τους, τα οποία είναι μπλεγμένα μεταξύ τους, και το καθένα από αυτά δηλώνει συναισθήματα όπως η αγάπη, η συντροφικότητα, και ειδικότερα αντιπροσωπεύει την αναγέννηση της γυναικείας φύσης, τη θηλυκότητα, τη σεξουαλικότητα και γενικότερα τον κύκλο της ανθρώπινης ζωής. Επίσης, τα σώματα και τα μαλλιά των γυναικών είναι στολισμένα με πολύχρωμα λουλούδια τα οποία συμβολίζουν την εξέλιξη στη γυναικεία ζωή. Δεν θα μπορούσαν, λοιπόν, τα “Ορια και οι ρήξεις” της Αντωνίας Παυλάκου να έχουν ένα πιο αντιπροσωπευτικό εξώφυλλο, άκρως συμβολικό, όπως και τα κείμενά της.

        H συγγραφέας, λοιπόν, κοιτάζει κατάματα τις ηρωίδες και τους ήρωές της στο βιβλίο “Όρια και ρήξεις” και τους στηρίζει έναν έναν προσωπικά στις αποφάσεις τους. Τους αγκαλιάζει με έντονη ενσυναίσθηση και αγάπη και ταυτόχρονα τους προστατεύει και στη ζωή και στον θάνατο, στη μνήμη, αλλά και στη λήθη, στα σωστά μα και στα λάθη.

Έχω ξεχωρίσει κάποια διηγήματα που θα τα παραθέσω παρακάτω και τα κατατάσσω -χωρίς υπερβολή – σε μικρά διαμαντάκια της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας. Τα κείμενα της Αντωνίας Παυλάκου είναι ανάγλυφες ψηφίδες μιας άλλης εποχής, οι ήρωές της αποκτούν πνοή και υπόσταση, άλλοτε με τη μέθοδο της αναδρομής και άλλοτε με τη αφήγηση, σελίδες ποτισμένες με αναλλοίωτες μνήμες και σίγουρα με σπάνια λογοτεχνικά ευρήματα, που άνετα καθιστούν το βιβλίο στις πρώτες θέσεις της ελληνικής γραμματείας. Τα θέματα που θίγονται είναι πολύ σημαντικά για την κοινωνία και γενικά για την ανθρωπότητα. Στη σελίδα 105 η συγγραφέας γράφει : “Μήπως δηλαδή, κι ή ίδια η μάνα του τον “αγαπούσε”, γιατί κάτι έπαιρνε απ’ αυτόν; Τι είναι η αγάπη λοιπόν; Ποιος να ένιωσε κάτι αληθινό γι’ αυτόν; Εκείνος, είχε ποτέ νιώσει τέτοιο συναίσθημα; Οι σκέψεις, η μία μετά την άλλη, χαράκωναν το μυαλό και μάτωναν την καρδιά του.” Ερωτήματα που η συγγραφέας στο τέλος κάθε διηγήματος δίνει τις δικές της απαντήσεις, αφήνει όμως και μία χαραμάδα στην πένα της για εκείνον τον αναγνώστη που θα προβληματιστεί και κάτω από τη δική του διαφορετική οπτική θα ανακαλύψει τα δικά του φιλοσοφικά ή ψυχολογικά μηνύματα. Τα κείμενά της γραμμένα με σαφήνεια και λιτά στην έκτασή τους, χωρίς όμως να περιορίζουν το νόημα και την ουσία, με ρεαλιστικούς διαλόγους και απλούς στη δομή τους που οδηγούν τον αναγνώστη στην ουσία των νοημάτων από σίγουρες και καθαρές λογοτεχνικές οδούς. Γράφει χαρακτηριστικά στη σελίδα 90:

“Πες γρήγορα τι έχει συμβεί”, τον ρώτησε η Νίνα.

“Καταστροφή, τα χάσαμε όλα· μαγαζί, σπίτι, αυτοκίνητα. Όλα φούσκες … να πάρει…”

“Οι γονείς σου;” τόλμησε η Νίνα ξανά.

“Χωρίσανε. Αυτή έφυγε στη Γερμανία, εργάτρια, λέει, ή κάτι άλλο; Πού να ξέρω;”

     Η πένα τής Αντωνίας Παυλάκου κατακλυσμένη από στοχευμένα επίθετα στο νόημα του κειμένου, όπου το καθένα βρίσκεται εκεί να εκπληρώσει το χρέος του και να δηλώσει ότι δεν έχουν βρεθεί εκεί τυχαία, αλλά πολύ σωστά τοποθετημένα χωρίς να περισσεύει κανένα. Χαρακτηριστά θα αναφέρω “κοιμισμένες πεθυμιές” , “αντιφατική γοητεία”, “συναισθηματικές δανεικαριές”, “σακατεμένο λαρύγγι”, “κεντημένες μαργαρίτες”, “βεβιασμένη βάφτιση” , “επιθετικοί νευρώνες” και άλλα πολλά που θα τα αναλύψετε διαβάζοντας τις σελίδες του βιβλίου και είμαι σίγουρη ότι όπως κι εγώ θα εμπλουτίσετε το λεξιλόγιό σας. Μην ξεχνάμε ότι η συγγραφέας είναι φιλόλογος, με άριστη γνώση της ελληνικής γλώσσας και όπως λέει και ο συγγραφέας Κώστας Ακρίβος στον πρόλογό του “με γλώσσα ένθερμη και φροντισμένη” , τα κείμενά της είναι αριστοτεχνικά γραμμένα με ζωντανή απεικόνιση και έμπλεα συναισθημάτων. Σε αρκετά σημεία, μάλιστα, θα πρόσθετα και με έντονη ποιητική διάθεση.

     Γράφει χαρακτηριστικά στο διήγημα με τίτλο “Σεισάχθεια”(σελίδα 91): “Τα χιλιάδες αστεράκια της ξάστερης γεναριάτικης βραδιάς καρφώθηκαν στο όμορφο αδυνατισμένο πρόσωπο και η λάμψη τους κατηφόρισε στα κατάβαθα της καρδιάς του. Λαμπερά δάκρυα κύλησαν στα αναψοκοκκισμένα μάγουλα. Ρούφηξε δυνατά την κατακόκκινη μύτη και χώθηκε ξανά ακαριαία στην ανοιχτή αγκαλιά τής Νίνας, σκουπίζοντάς τα βιαστικά και ατίθασα με ανάποδη παλάμη”.

     Επίσης, γράφει στο διήγημα με τίτλο “Αυτοσχέδιο μανιάτικο μοιρολόι” (σελίδα 169): “Η άμοιρη Κατερίνα κοίταξε τα χελιδόνια που στέκονταν μαύρα , ακίνητα και βουβά στα σύρματα και τα σπουργίτια που πέταξαν μακριά πεινασμένα… Μόνο ο πιστός της κοτσιφίνος και τα καναρίνια του γείτονα τερέτιζαν ένα χαμηλόφωνο μουρμουρητό, όμοιο με τα μοιρολόγια της Μάνης.”

    Στη συνέχεια και ως αναγνώστρια έχω επιλέξει δύο διηγήματα από τα είκοσι έξι και θα ήθελα να τα αγγίξω απαλά κι εγώ με την ενσυναίσθηση τής συγγραφέα και να σας μεταφέρω τα δικά μου συναισθήματα που εισέπραξα διαβάζοντάς τα.  

1. “Κι εγώ τον φανταζόμουν σκυμμένο πάνω σ’ ένα σχέδιο ή σ’ ένα κομμάτι ξύλο να το σμιλεύει, όταν οι άλλοι στο σπίτι έκαναν σιέστα. Αναλογιζόμουν την κούρασή του και τότε μάλλον μού έλειπε περισσότερο”.

     Το ανωτέρω απόσπασμα είναι από το πρώτο διήγημα της συλλογής “Βραδινή αναζήτηση” (σελίδα 11), ένα μικρό σε έκταση διήγημα μα τόσο βαθιά ψυχολογικό και με έντονη ενσυναίσθηση και προσωπική αναζήτηση. Ο αναγνώστης θα βιώσει μια ξεχωριστή εμπειρία, όπως άλλωστε βίωσα κι εγώ, η οποία ταυτίστηκα με τη μικρή ηρωίδα και μεταφέρθηκα σε μια εποχή ενός μακρινού νοσταλγικού παρελθόντος, συναισθάνθηκα το μικρό κορίτσι ως άλλη κόρη προς τον πατέρα της που της έλειπε αρκετές ώρες την ημέρα, λόγω της φύσης της εργασίας του.

    Ο Αυστριακός φυσιολόγος και ψυχίατρος Σίγκμουντ Φρόυντ, αναφέρει στα βιβλία του ότι “στις γυναίκες, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα αντιπροσωπεύει την τελική έκβαση μιας μακρόχρονης διαδικασίας ανάπτυξής τους.” Αυτό το αναφέρω, για να επισημάνω ότι το συγκεκριμένο διήγημα, αλλά και αρκετά από τα διηγήματα της συλλογής έχουν το ψυχογράφημα των ηρώων ή των ηρωίδων που καθιστούν τον αναγνώστη σε μια πολυδιάστατη θέση να αναλύσουν και τη δική τους προσωπικότητα ταυτιζόμενη με το περιεχόμενο του διηγήματος. Η συγγραφέας έχοντας έντονη ενσυναίσθηση για τον άνθρωπο, κατορθώνει, να ευαισθητοποιεί τον αναγνώστη και ταυτόχρονα να τοποθετεί τη σκέψη του σε πιο βαθιά μονοπάτια της ανθρώπινης ψυχολογίας.

2. – “Γράψε στα χαρτιά σου όσα δεν έχουν ειπωθεί και δεν σας αφήνουν να γίνετε ελεύθεροι”.

– “Μα είμαστε ελεύθεροι”, είπα διστακτικά.

– “Όχι και τόσο!” αντιγύρισε εκείνη.

– “Μην αφήνεις τις κρυμμένες σελίδες της Ιστορίας μας ! Ρίξε σ΄αυτές φως! Θα γίνεις έτσι λίγο πιο ελεύθερη” με σκούντηξε με νόημα.

     Το ανωτέρω απόσπασμα είναι από το διήγημα με τίτλο “Εν πολέμω” (σελίδα 177), ένα διήγημα εμπνευσμένο από την Επανάσταση του ΄21 με ηρωίδα τη αγωνίστρια Σπαρτιάτισσα Κωνσταντία (Μπαρμπιτσιώτη) Ζαχαριά, η οποία από την αρχή της Επανάστασης μέχρι και το 1826 συγκρούστηκε αιματηρά με τους άντρες του Ιμπραήμ, πάλεψε με δρεπάνια και βόλια για την ελευθερία του Μοριά, για την ελευθερία της πατρίδας της. Η ηρωίδα έσπασε τα στενά δεσμά της λογικής, ξεπέρασε τα όριά της και η ρήξη η δική της είναι η τόλμη της για το αδύνατο: Να δει την πατρίδα της ελεύθερη από το πόδι τού κατακτητή. Η προσωπικότητα τής ηρωίδας είναι ιδιαίτερη και η συγγραφέας, εδώ, συμβαδίζει με τον χρόνο, τον τόπο και το ήθος της εποχής. Στις σελίδες αυτού του ιστορικού διηγήματος, η Αντωνία Παυλάκου προσπαθεί με τη μέθοδο της αναδρομής να αφυπνήσει τα πατριωτικά ιδεώδη και να τιμήσει αυτούς τους αφανείς ήρωες της ιστορίας μας που δεν έχουν τιμηθεί όπως θα τους άξιζε και φυσικά να μην μείνουν στο σκοτάδι όλες αυτές οι φωτεινές σελίδες που μας οδήγησαν στην ελευθερία. Η συγγραφέας εδώ, γνωρίζοντας τα ιστορικά γεγονότα “ξεθάβει”, θα έλεγα, κάποιες πτυχές του ηρωικού για την πατρίδα μας παρελθόντος, φέρνοντας στο φως πραγματικά γεγονότα της εποχής εκείνης, “ξυπνά” τη μνήμη μας και φυσικά όλο αυτό δίνεται με μια σπάνια λογοτεχνική δεξιοτεχνία. Η Αντωνία Παυλάκου, με το συγγραφικό της μαγικό ραβδάκι, προεκτείνει τη σκέψη της στα τωρινά όρια της ελευθερίας, έτσι ώστε ο αναγνώστης να προβληματιστεί και να επανατοποθετηθεί.

    Ένας ολάκερος κόσμος, συγκινησιακά φορτισμένος διαδραματίζεται στα 26 διηγήματα της Αντωνίας Παυλάκου, με κοινωνικούς και φιλοσοφικούς προβληματισμούς, ψυχολογικά αδιέξοδα, μνήμες ιστορικών και πολιτικών γεγονότων, μύθους αλλοτινών εποχών, υπαρξιακά και συμβολικά συμβάντα της μεταπολεμικής αλλά και της σύγχρονης εποχής μας, σκηνικά ενδοοικογενειακής βίας, χωρισμών και θανάτων, αλλά και με μηνύματα ανθρωπιάς, προσφοράς, αγάπης, έρωτα, ενσυναίσθησης. Ολοι οι ήρωες – κατά το πλείστον γυναίκες – γυναίκες σύζυγοι, γυναίκες μάνες αλλά και κόρες, γυναίκες αγωνίστριες της ζωής αλλά και της πατρίδας, γυναίκες ανεξάρτητες οικονομικά, αλλά και υποταγμένες στα κατεστημένα πατριαρχικά ιδεώδη της εποχής, γυναίκες στηρίγματα της οικογένειας, αλλά και γυναίκες φιλόδοξες, φιλοχρήματες και χωρίς ηθικούς φραγμούς, έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ουσία των κειμένων, αν και οι ιστορίες τους δεν κοινούνται στον ίδιο χωροχρόνο, αλλά συνυπάρχουν αρμονικά και συναρμολογούν ανθρώπινα κοινά χαρακτηριστικά, όσον αφορά την ψυχολογία και ανάλογα με τα κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά φαινόμενα κάθε εποχής . Όλοι οι χαρακτήρες των ηρώων και των ηρωίδων τής Αντωνίας Παυλάκου κινούνται σε μία τεράστια ψυχοκοινωνική αρένα, ως τέλειοι πυγμάχοι που επιτελούν το χρέος τους στον προπονητή τους, που είναι η ίδια η ζωή. Χαρακτηριστικά θα αναφέρω κάποιους από τους ήρωες, και θα ξεκινήσω από τον μικρό Αντώνη που χάνεται στο μουσείο με τα αρχαία ειδώλεια, την Σπαρτιάτισσα αγωνίστρια της Επανάστασης Κωνσταντία Ζαχαριά, την ελληνίδα αγρότισσα Βάγια Χρηστολεωνίδα, τον αόρατο “διαβόητο” καπετάνιο στη ζωή και στην πολιτική Καμαρινό Αριστόπουλο, τη βραδινή αναζήτηση της μικρής κόρης, το λευκό πανοφόρι της αριστοκράτισσας Αφροδίτης, τη δυστυχισμένη μανιατοπούλα Κατερινιώ Κουρελέα, μέχρι τη Φανή, εκείνη τη μοιραία γυναίκα στη ζωή του Γιώργου και της Άννας, τη Νέλλη που βρήκε τη δύναμη να φύγει από μια κακοποιητική σχέση, το συγκλονιστικό σκηνικό των γαμήλιων ρούχων τής Ευγενίας και του Χάρη, καθώς και το συμβολικό μήνυμα του υποσυνείδητου τής Εύας, συνθέτουν ένα πολύπλευρο έργο με στόχο τον άνθρωπο, τα όριά του και τις ρήξεις του στις διαφορετικές ψυχολογικές και πολιτικοκοινωνικές πλευρές του. Ακόμα και η Μπέλλα μια άλλη, διαφορετική “βασίλισσα”, άλλη μία ηρωίδα της Αντωνίας Παυλάκου, ένα κείμενο σαν παιδικό παραμύθι, διαδραματίζει τον δικό της προσωπικό ρόλο στην επιλογή τής δικής της ρήξης, με όχι και τόσο πετυχημένο αποτέλεσμα…

      Καταλήγουμε, λοιπόν, ότι τα όρια είναι μια νοητική κατάσταση που ο κάθε άνθρωπος θέτει στην πορεία του. Για κάποιους είναι ένα σημείο που πέρα από αυτό δεν μπορούν ή δεν θέλουν να περάσουν, για άλλους είναι απλά το σημείο εκείνο που τους προκαλεί να το διαβούν και να περάσουν στο επόμενο επίπεδο στην εξέλιξή τους ως φυσικά, κοινωνικά και πνευματικά όντα.

      Είναι γεγονός ότι η επανάληψη στις συνήθειές μας και στον τρόπο αντιμετώπισης των προκλήσεων της ζωής, καθίσταται έξη και είναι δύσκολο να επιχειρήσουμε και να επιτύχουμε την αλλαγή, όμως όπως μας λέει και ο μεγάλος Νίκος Καζαντζάκης «Σα δεν φτάσει ο άνθρωπος στην άκρη του γκρεμού, δεν βγάζει στην πλάτη του φτερούγες να πετάξει». Ο «γκρεμός» ασφαλώς είναι διαφορετικός για τον καθένα μας, όμως είναι αναπόφευκτο να τον αντιμετωπίσουμε αν θέλουμε να σπάσουμε τα όρια και να αποτελέσουν για εμάς εφαλτήριο για μια νέα ανώτερη πορεία και όχι τείχος που θα μας καθηλώσει στη μετριότητα.

     Τελειώνοντας, ας ακούσουμε και πάλι τα πτερόεντα λόγια του μεγάλου Κρητικού και ας τον ακολουθήσουμε στην διάρρηξη των ορίων μας: «Ποτέ μην αναγνωρίσεις τα σύνορα του ανθρώπου! Να σπας τα σύνορα! Ν’ αρνιέσαι ό,τι θωρούν τα μάτια σου. Να πεθαίνεις και να λες: Θάνατος δεν υπάρχει!»  

Σας ευχαριστώ!   

Τζούλια Πουλημενάκου
Λογοτέχνις